خانواده، مشاوره و مشاورۀ خانواده

خانواده، واحد اساسی جامعه است و از مجموعه ای از افراد تشکیل گردیده که از لحاظ اقتصادی و عاطفی به یکدیگر وابسته هستند و در قبال رشد، ثبات و حفاظت از یکدیگر، احساس مسئولیت می کنند. خانواده به عنوان یک سیستم اجتماعی منحصر به فرد شناخته می شود که در آن ساختار و الگوی های ارتباطی توسط عواملی چون اعتقادات و ارزش های والدین، شخصیت اعضای خانواده و حتی پدر بزرگ، مادر بزرگ و عمه و عمو و… تحت تاثیر قرار می گیرد. بنابراین هر گونه تغییر در این سیستم روی تمام ابعاد زندگی انسان از جمله نظام خانواده و ویژگی های آن مانند کلیت، ساخت، قواعد، نقش ها، مرزها، تعادل حیاتی و سلسله مراتب نیز تاثیر گذاشته و زمینه ساز مشکلات خاص و بحران در چرخۀ زندگی خانوادگی خواهد شد. استفاده از خانواده به عنوان واحد درمان که یکی از خاستگاه های مهم بروز مشکل و نیز استفاده از آن در جهت رفع مشکل افراد می باشد، از طریق وارد کردن خانواده به جلسات درمانی که تحت عنوان مشاورۀ خانواده یا خانواده درمانی شناخته می شود، میسر خواهد شد.
قبل از اینکه بدانیم مشاورۀ خانواده چیست، شناخت و تعریف مشاوره ضرورت دارد. مشاوره، فرآیندی است که طی آن یک شخص(مشاور) به شخص دیگر(مراجع) که درخواست کمک کرده است، یاری می رساند. مشاوره، فرآیندی دو جانبه است که موجب تغییر در رفتار، عقاید و سطح درماندگی و نگرانی های هیجانیِ مراجع می شود. درواقع مشاوره، برای پیشگیری، تشخیص و درمان اختلالات رفتاری، جسمانی، هیجانی و روانی در نظر گرفته شده است. حال، در تعریف مشاورۀ خانواده چنین بیان شده است که، مشاورۀ خانواده یا خانواده درمانی، شکلی از مشاوره و درمان است که در آن، خانواده به عنوان واحد درمان شناخته می شود و طی آن، رفتار و اعمالِ بیش از یک عضو خانواده به صورت جداگانه یا مشترک مورد بررسی و مشاوره قرار می گیرد. یعنی مشاوران خانواده، به جای فرد، کل و نظام خانواده را واحد درمانی محسوب کرده و به جای حضور یک فرد، از کل خانواده برای شرکت در درمان دعوت به عمل می آورند و سعی می کنند با تغییر نظام خانواده در جهت مثبت، هم آشفتگی شخص را کاهش داده و از بین ببرند و هم سلامت و آسایش کل خانواده را ارتقا بدهند و از بروز مشکلات بعدی جلو گیری نمایند. به طور خلاصه در مشاورۀ خانواده، اعتقاد بر این است که رفتار اعضای خانواده را نمی توان بدون توجه به محیطی که رفتار در آن بروز می کند(یعنی خانواده) درک کرد.
یکی از وظایف مهم مشاوران و درمانگران خانواده، ارزیابی خانواده هایی است که برای مشاوره به آن ها مراجعه کرده اند. تشخیص، سبب شناسی و درمان با استفاده از ارزیابی امکان پذیر است. از طریق این ارزیابی می توان انتظارات مراجعان و اعضای خانواده را مشخص کرد، به مشاور کمک می کند تا بفهمد مشکلات خانواده چگونه ظاهر شده و چگونه بر اعضای خانواده اثر می گذارد، به درمانگر کمک می کند تا بفهمد مشکلات چگونه تدوام می یابند، همچنین ارزیابی به درمانگر کمک می کند تا بهترین طرح درمانی را برای خانواده انتخاب کند و در انتها به ارزشیابی، اثربخشی و کارآمدی درمان بپردازد.
مشاورۀ خانواده مراحل مختلفی را شامل می شود که به طور خلاصه عبارتند از:
مرحلۀ اول: تماس اولیه و برنامه ریزی
در ابتدا باید اعضای خانواده بپذیرند که مشکل خاصی دارند، خانواده به این نتیجه برسند که مشکل آنها از ظرفیت و توانایی خانواده برای برخورد و حل کردن آن خارج است و مشاور هم باید تشخیص دهد که مشکل مطرح شده از طرف خانواده در حوزۀ صلاحیتش قرار دارد. اولین تماس ممکن است به صورت تلفنی یا حضوری باشد که در هر صورت اخذ اطلاعات اولیه و فرضیه سازی در مورد مشکل و همچنین برنامه ریزی برای جلسۀ آغازین و حضور خانواده صورت می گیرد.
مرحلۀ دوم: برقراری رابطه و ارزیابی
این مرحله با حضور همۀ اعضای خانواده شروع می شود. از مهمترین وظایف مشاور در این مرحله، برقراری رابطه، ایجاد اتحاد کاری و گردآوری اطلاعات، ارزیابی و تشخیص است.
مرحلۀ سوم: مرحلۀ درمان
درمانگر در این مرحله، سیستم خانواده را برای ایجاد تغییرات مثبت تحت فشار قرار می دهد. مهمترین وظایف درمانگر خانواده در این مرحله عبارتند از:
هدف گزینی و طرح ریزی درمان: اهداف روشن، واضح، واقع بینانه و قابل اندازه گیری باشند.
عقد قرار داد: اعضای خانواده باید نسبت به اجرای طرح درمانی متعهد باشند. این قرار داد ممکن است کتبی یا شفاهی باشد.
تشویق و انگیزش دهی: درمانگر اعضای خانواده را تشویق می کند تا وظایف خود را به نحو احسن انجام داده و با انگیزش دهی، انگیزه اعضا را در جهت شروع، تداوم و هدایت مناسب رفتار، امکان پذیر می نماید.
از بین بردن مقاومت: منظور از مقاومت، موانعی است که مراجع ایجاد می کند و روی فرآیند مشاوره تاثیر می گذارد. مانند اجتناب از انجام تکلیف، ورود دیرهنگام به جلسه، عدم توجه به مباحث و … . بعد از علت مقاومت، درمانگر از طریق اصلاحِ علت آن، سعی می کند تا مقاومت مراجع را از بین ببرد.
مرحلۀ چهارم: اتمام جلسات مشاوره
اختتام جلسۀ درمانی در مرحلۀ سوم فرآیند مشاوره در عقد قرارداد مشخص می شود. زمانی جلسات پایان می گیرد که یکی از شرایط زیر وجود داشته باشد:
اهداف درمانی که از قبل مشخص شده بود، محقق شده باشد.
اتمام جلساتِ توافق شده در قرارداد.
عدم اثربخشی مشاوره.